Qırım – Ukrainanıñ qanuniy maqsadı. Amma yarımada qaytarılacaq soñ çoq mesele al etmek kerekecek. Soñ vaqıtlarda Qırım işğalden azat etilecek dep ilânlar daa işançlı duyulır, – keçkende buña tek ukrainalılar inansalar da, şimdi de dünyanıñ daa çoq medeniyleştirigen ülke, Ukrainanıñ yarımadasınıñ qaytarılmasını destek eter.

“Telegraf”, Ukrainanıñ vaqtınca işğal etilgen topraqlarınıñ reintegratsiya meseleleri naziriniñ muavini Anatoliy Stelmahnen Qırım meselesinde neni beklemek kerekligini muzakere etti.

– KHV daa çoq aytmağa başlaylar ki, AQŞ Ukrainanıñ Qırımnı arbiy usulnen qaytaruvına dair ceetini yımşaqladı ve bizim ıntıluvımıznı faal olaraq destek etmege niyeti bar. Bu tür bildirmelerni nasıl tefsir ete bilirsiñiz?

– Qırım, Ukrainanıñ parçası edi, şimdi de ukraindir. Bütün medeniy dünya bu toprqalarnıñ ait olmasını tanıdı. Ortaqlarımız, toprağımıznı mümkün olğan er bir usulnen azat etmek kerekligini çoq kere bildirdiler. Şu cümleden, arbiy usulnen. Bu ceryanda ğarbiy birleşme bizge çoq yardımcı ola. Aynı zamanda tolu miqyaslı cenk kösterdi ki, tecavuzcılar er bir aytışma, onıñ niyetini piketer ve bizim topraqlarımızdan qılışmaz. Cozef Baidenniñ memuriyetden resmiy kişiler daa çoq bildireler ki, Qırımda bulunğan arqa arbiy obyektlerge ateşler, moskvanıñ cebe boyunca nasıldır areket etmek qabiliyetini ciddiy tarzda boza bilirler. Nasıldır ögge ketmek qabilyetini esapqa olmadan. Bunıñ içün erte ya da keç Qırım azat etilecek. Ve bunı yapmaq çün bizim tolu potentsialımız bar.

– Fikriñizge köre, akimiyet içün Qırımnıñ azat etilmesi apansız bir adım olacaqmı? Ya da keçken senelerde devlet, yarımadanıñ reintegratsiyasına azırlana edimi?

– Endi şimdi ReNazirligi maqbul iş yapa ve kelecekte yarımadanıñ, Ukrainanıñ uquqiy, malümat, içtimaiy-iqtisadiy, medeniy, tasil ve siyasiy saalarına qaytmasına yönelgen bütün ceryanlarda vastasız iştirak ete. 2021 senesi Prezident, Vaqtınca işğal etilgen Qırım MC ve Aqyar şeerini işğalden azat etüv ve reintegratsiya etüv strategiyasını, Ükümet ise, elbette bizim nazirligimizniñ azırlağanı onı yerine ketirüv planını tasdıqladı. Elbette bazı maddeler yañartılmalı ve deñiştirilmeli, ceryan devam ete! Devlet akimiyet organları, uquq qorçalayıcı organlar, makemelerniñ faaliyetini yañıdan tiklemek içün hadimler yedegi yaratıla. Şu anda tahminen 40 mütehassıstan ibaret olğan maqbul iş gruppası bunı yapa. Makemeden evel taqiqatlar tek sicilinde Ukraina vaatndaşlarınıñ aq-uquqlarını ve qanuniy menfaatını bozma vaqiaları qayd etile. İşğalciler ve yardımcılarınıñ qanunsız olara alğanları er şeyni qaytarmaq içün uquqiy protseduralar tatbiq etileler. Elbette milliyleşken ya da bir qaç kere alınğan mülk, qanuniy saiplerine qaytarılacaq. Ukrain akimiyeti bu ceryannı nezaret ete. Bundan ğayrı, er vaqıt Ukraina Nazirler Kabineti içün sanktsiya cedvelleri toldurıla ve azırlana. Şu cedvellerge vaqtınca işğal vaqtında Qırımda insan aqlarını bozmalarğa ait olğan şahsiy ve uquqiy kişilerniñ bilgileri kirsetile. Bundan ğayrı, 2022-2032 seneleri içün qırımtatar tiliniñ inkişaf strategiyasını qayd etmek kerek. O çerçivesinde ReNazirligi, Qırımtatar Tili Milliy Korpusını (QTMK) yaratmağa teşebbüs etti. Bu, qırımtatarcai oquv-maarif, ilmiy ve başqa bilgilernen açıq baza vazifesini yapqan online bir platformadır. Şimdi de mu maqsatnen qırımtatarca basılğan ve online menbalar toplana. Leyhanıñ maq sadı – qırımtatar tiliniñ qullanılmasını kenişletmek ve onı araştırmaq ve inkişafını temin etmektir. Daa bu seneniñ başında Ükümet, ReNazirliginiñ azırlağanı “Qırımtatar tili meseleleri milliy eyyetini teşkil etüv aqqında” buyrupını qabul etti. Bundan ğayrı ReNazirligi, Ukraina Prezidentiniñ “Qırımtatar tili ve edebiyatı kününi tesbit etüv aqqında” emrini azırlav ceryanından iştirak etti. Bütün bu tedbirler ve leyhalar, yarımada işğalden azat etilecek soñ umumiy Qırımnı yañartuv strategiyasınıñ ve umumen Ukrainanı yañartuv strategiyasınıñ qısmıdır. Olarnı yerine ketirüv – Ukrainanıñ erte ya da ke. Qırımnı qaytaracaq köstergiçidir. 

– Qırımnı yañartuv umumiy kontseptsiyasınıñ temeli nasıldır?

– Ukrainanıñ mustaqilliginiñ 30 senesi boyunca bizim vatandaşlarımıznıñ ayatında esas qıymeti insaniyetlik, insan aqlarına ürmet ve içtimaiy cemaatqa açıqlıq oldı. Qırım yarımadasınıñ işğali boyunca rus tecavuzcıları bu qıymetlerni açıq tarzda sayğısızlıq köstereler ve olarnı yoq etmege ıntılalar. Bunıñ içün yarımada işğalden azat etilecek soñ Qırımnıñ yañartuv umumiy kontseptsiyası birinciden insanlarnıñ ayatı içün oñaytlı ve dünya içün açıq olması maqsadınen yapılacaq. Onıñ ealisi taqipler, azaplar ve silâlaştıruvdan serbest cemaatta yaşamaq imkânını almalı. Qırım tek Ukrainada degil, bütün qıtada da eñ güzel ve eñ telükesiz bir yer olmalı. Bu kontseptsiyanı yerine ketirgende unutmamalımız ki, Qırım – aynı zamanda üç tamır halqınıñ vatanı: qırımtatarlar, karaimler ve qıpçaqlar. Bunıñ içün olarnıñ ihtiyaclarını esapqa alıp, yarımadanı inkişaf etmek ve yañartmaq kerek. Farqlı medeniyetlerniñ birleşmesi, kelecekte Qırımnıñ sakinleri aralarında munasebetlerniñ temeli olmalı. Devlet olaraq Ukraina, tamır halqlarını saqlav ve inkişaf etüvge dair mecburiteylerini böylece yapacaq ve turist potentsialı, medeniy ve tasil leyhalarını rağbetleştirmek imkânı olacaq. 

– İşğalden azat etüvden soñ devletniñ ilk adımları nasıl olacaq?

– Birinciden pozitif, rusiyesiniñ işğalinden evel Qırımnıñ rağbetli  er şeyini yañartmalımız ve nkişaf etmelimiz. İqtisadiy, uquqiy buhran ve silâlaştıruvnıñ neticelerini yoq etmelimiz. Keçici devirde Qırımda arbiy ve arbiy-içtimaiy memuriyetler çalışacaqlar. Anda çalışmaq içün ihtisasiy hadimler tapmaq kerek. Endi qayd etkenim kibi şu anda hadimler yedegi yaratıla ve maqbul mütehassıslar ögretile. Bu yedek Qırımdan devlet içinde alınğan kişiler, içtimaiy tasilnen askerler, Qırımda yaşağanda Ukrainanı hainlik yapmağan kişilerden ibaret olacaq. Kelecek adım – keçici adliye, insan aqlarını qoruma meselesi, işğalcilernen işdeşlik yapqan kişilerni mesüliyetke çekmek, amnistiya ve lüstratsiyadır. Yarımadanıñ toprağına qanunsız olaraq ketken eali, Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar şeerinden ya göñüll olaraq ya da mecburen çıqmalı olacaq. Bu, işğalden soñ Qırımda yaşamağa başlağan rusiye tamır vatanaşlarına aittir. Fİkrimce, qullanıla bilecek ve halqara uquqqa qarşı olmağan eñ optimal bir qarardır. Bes belli ki, istisnalar da olacaq. Misal içün, rfdan Qırımğa kelgen ve siyasiy mabüslerge yardım etken advokatlar, siyasiy mabüslerniñ apayları, 2014 senesi Ukraina vatandaşlığını aluv ceryanında bulunğan ve yaşama şeadetnamesine saip olğan kişiler v.b. Mesüliyek qaçınılmaz. Arbiy cinayet ya da insaniyetke qarşı cinayet yapqan, siyasiy taqipler yapqan, mülk alğan, rus propagandasını tarqatqan ya da rus ordusında hızmet etmeleri içün balalarnı azırlağan er kes aqlı ceza alacaq. Birinciden, idare qararları bergen işğal memuriyetleriniñ baş mebusları. İqtisadiyat ve astyapını yañıdan qurmaq. Birinciden, turist saasına oriyentir yaparaq. Qıtaviy Ukraina ve ortaq ülkelerden turist aqımlarınıñ çoqlaşmasını bekleymiz. Bunıñ içün birinciden laf sanatoriyler, raatlıq bazaları, sağlıq kompleksleri v.i. aqqındadır. Aynı zamanda muntazam yoldaş reysleri, kruiz marşrutları, ava ağı, deñiz taşınmaları, deñiz limanlarını yañıdan başlatmaq müimdir. Mezkür tedbirlernen beraber adım-adım, amma daa faal ukrainleştirüv keçirilecek. Birinciden devlet ve tasil müessiselerinde ukrain tili tarqatılacaq. Çünki keçkende mında yapılğan er şey, öz semersizligini kösterdi. Qırımnı ukrainleştirüv siyasetini daa faal tarzda keçirmek kerek. Umumen Qırımnıñ sakinleri keçkende kibi yaşamaycaqlar. 

– USQniñ faal ücüm areketleri vaqtında Qırımnıñ sakinleri ne yapmalılar ve nege azırlanmalılar?

– Ukraina Silâlı Quvetleri yaqınlaşqanda birinciden telükege oğraşmamaq kerek. İmkânıñız olsa, üçünci ülkeler vastasınen yarımadanıñ toprağından çıqıñız. Rus cinayetleriniñ ordusına çağırmağa tırışqanları insanlarğa mümkün olğan er bir tarzda mobilizatsiyadan qaçınmağa tevsiye etem. Çünk eger insan Qırımda tek yaşasa edi – bu farqlı bir şey. Amma elge silâ alsa edi, bu kişiniñ başqa uquqiy statusı olır. Rus pasportını mecburen alğan kişilerge bir tevsiyem: ukrain vesiqalarını yoq etmeñiz, Ukraina SQ yanındadır. Bizim ittifaqdaşlarımız eminler ki, Qırım – Ukrainanıñ qanuniy maqsadı, çünki bütün düynanıñ tanığanı bizim toprağımızdır. Umumen men bu şeylerge pek ciddiy tarzda baqmağa ve Hersonnı hatırlamağa tevsiye etem. Anda ruslar ve yardımcıları, mında rusiyeniñ ebediyen olacağını bağırdılar. USQ kelgen soñ olarnıñ ümütleri deral deñiştiler. Qaçmağa becergen kişiler şimdi rusiye federatsiyasınıñ uzaq yerlerinde saqlanıp tutulalar ve hain statusından ğayrı iç bir şeyge saip olmaylar. Qalğan insanlar ise qanuniy bir ceza alacaqlar.